گردشگری روستایی از جمله اجزای مهم صنعت گردشگری در اقتصاد محسوب شده که میتواند با برنامهریزی اصولی و مناسب و همچنین شناسایی مزیتها و محدودیتهای مربوط به خود نقش موثری در توسعه مناطق روستایی، توسعه ملی و تنوعبخشی به اقتصاد ملی بر عهده داشته باشد.
هر چند تعریف دقیقی برای گردشگری روستایی وجود ندارد. با این حال مفهوم اصلی آن مرتبط به زمانی است که مسافران بخش زیادی از فعالیت‌های خود را در یک محیط روستایی، در اطراف مزرعه و یا هر کار دیگری که مربوط به این نوع زندگی است، صرف می‌کنند. برخی از روستاهایی که شامل فعالیت‌های کشاورزی، جنگلداری، پرورش آبزیان و شیلات و یا فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی دیگر هستند، می‌توانند میزبان خوبی برای گردشگری روستایی باشند. تعاریف متعددی از مدل گردشگری روستایی ارائه شده است، بعضی از این تعاریف، شامل هرگونه فعالیت گردشی در نواحی روستایی میشود. که البته نقدهایی به این تعاریف وارد است. از این رو، در ارائه تعریف مناسبی از این مقوله، باید گفت گردشگری روستایی معرف زندگی، فرهنگ، هنر و میراث مناطق روستایی است و جامعه محلی را از لحاظ اجتماعی و اقتصادی بهره‌مند می‌سازد؛ ضمن اینکه، ارتباط بین گردشگران و جوامع محلی را برای غنی‌سازی تجربه گردشگران فراهم می‌کند. در تعریفی که توسط سازمان جهانی گردشگری ارائه شده هم به پیوند فعالیت و تجربه بازدیدکنندگان با طیف وسیعی از محصولات مبتنی بر طبیعت، کشاورزی، ماهیگیری و سبک زندگی روستاییان تاکید دارد. با اتکا براین تعاریف می‌توان ویژگی‌هایی را برای گردشگری روستایی برشمرد که یکی از مهم‌ترین آنها روستاپایه بودن فعالیت‌ها و محصولات گردشگری روستایی است که باید دارای ویژگی‌های خاصی باشد. در این نوع گردشگری گردشگران علاقه ویژه‌ای به ارتباط با جوامع محلی دارند و علاقه‌مند هستند با شیوه زندگی افراد بومی آشنا شوند. ضمن اینکه، گردشگران روستایی تمایل دارند در فعالیت‌های معمول زندگی روستاییان مشارکت کنند، به‌همین دلیل است که غلبه کسب‌وکارهای خرد و خانگی در این نوع گردشگری موردتاکید قرار گرفته است(محمدرضا رضوانی).گردشگری روستایی به حفظ میراث طبیعی و فرهنگی کمک کرده و برای زنان و جوانان فرصت‌های مناسبی را فراهم خواهد کرد، پژوهش‌ها حکایت از آن دارد که جمعیت شهری چه در سطح جهان و چه در داخل کشور در حال گسترش است و پیش‌بینی شده که تا سال 2050 حدود 86درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند بود. از این‌رو، با توجه به شرایط زندگی شهری نیاز به سفر در طبیعت و مناطق روستایی به مراتب بیشتر خواهد شد. اینجاست که وجود مناطق روستایی در فراهم کردن فرصت‌های گردشگری برای جوامع شهری در حال گسترش اهمیت می‌یابد. ضمن اینکه، این جمعیت شهری بازار بسیار خوبی را برای گردشگری روستایی فراهم می‌کنند. معیارهایی که در این نوع گردشگری وجود دارد، مالکیت و مدیریت محلی است. به این معنا که کسب و کارها باید محلی بوده و توسط افراد محلی شکل گرفته باشد و این افراد در کسب و کارها مشارکت داشته باشند. به بیان دیگر، اقوام محلی برای بهره‌مندی باید در برنامه‌ریزی‌های مربوط به گردشگری روستایی نقش فعال داشته باشند، درغیر اینصورت جامعه محلی نمی‌تواند از مزایای این نوع گردشگری بهره لازم را ببرد
.
باید در نظر داشت عوامل زیرساختی روستاها برای گردشگری ضعیف است. حال اگر زیرساختی نیز در برخی از روستاها وجود داشته باشد، مانند برخی از روستاهای هدف گردشگری که توسط دولت پشتیبانی می‌شوند، این زیرساخت‌ها شهری بوده که متناسب با محیط روستایی نیست؛ در این روستاها زیرساخت‌ها متناسب با الگو و استانداردهای شهری بوده و اجازه داده نشده که زیرساخت‌ها متناسب با فرهنگ روستایی شکل گیرد. تغییر کاربری‌های زیاد محیط‌های روستایی که به واسطه حضور انبوه گردشگران در حال رخ دادن است، مانند خانه‌های دوم که همین خانه‌ها در برخی از روستاها به شدت همه‌گیر شده، در بسیاری از مواقع باعث تغییر بافت جمعیتی روستا شده است. آسیب‌های اقامتگاههای بومگردی در روستاها عنوان کرد: همانطور که گفته شد خانه‌های دوم برای پاسخ به نیاز گردشگران در راستای ارائه خدمات و فرهنگ بومی در محیط‌های روستای شروع به شکل‌گیری کرد اما چندین سال است که به مسئولان گوشزد می‌کنیم، رشد بی‌رویه اقامتگاههای بومگردی نیز یک آسیب محسوب میشود(سجاسی قیداری). با وجود اینکه این گردشگری در ایران سابقه زیادی دارد، اما این نوع گردشگری در آن معنای خاص خود که راجع به آن صحبت شد، بعد از انقلاب در کشور گسترش پیدا کرده است. البته این گردشگری در ایران بیشتر در قالب خانه‌های دوم مورد توجه قرار گرفته که به نوعی الگوی گردشگری ناپایدار محسوب میشود و متاسفانه در سال‌های گذشته گسترش یافته است. اما با این حال، در برنامه چهارم توسعه، به گردشگری روستایی با الگویی پایدار نیز توجه شده و بر اساس آن روستاهای هدف گردشگری و مناطق نمونه گردشگری مطرح شده است که اقدام مثبتی تلقی میشود. در چند سال اخیر توسعه اقامتگاههای بومگردی فرصت خوبی را برای گردشگری در مناطق روستایی ایجاد کرده و در مجموع تجربه نسبتا موفقی در این حوزه تلقی میشود. همچنین، گردشگری کشاورزی که تا کنون مورد غفلت واقع شده بود، خوشبختانه مورد توجه قرار گرفته و شرایط خوبی در کشور پیدا کرده است. البته همین الگوی گردشگری در کشورهای اروپایی به دلیل کنترل و مدیریت صحیح به صورت پایدار شکل گرفته است. به این معنا که خانه‌های دوم در داخل بافت روستاها و با ترمیم خانه‌های قدیمی شکل گرفته است، اما در کشور ما خانه‌های دوم عمدتا در خارج از بافت روستاها و در عرصه‌های طبیعی و جنگلی گسترش پیدا کرده و آثار نامطلوبی برجا گذاشته که البته در چند سال اخیر با کنترل این پدیده آثار نامطلوب آن کاهش یافته است. بومگردی، گردشگری کشاورزی و گردشگری تاریخی-فرهنگی است که به‌طور نسبی در کشور موفق بوده و توانسته با ایجاد اشتغال و درآمد، حیات روستایی را احیا کند. تجارب موفق و مثبتی در این زمینه در کشور وجود دارد که لازم است فراگیر شده و در کشور گسترش پیدا کند. ضمن اینکه، لازم است متوجه این موضوع باشیم که این نوع گردشگری جایگزین دیگر فعالیت‌های روستایی نیست و نباید باشد؛ بلکه باید مرتبط و مکمل سایر فعالیت‌های روستایی و در راستای تقویت زنجیره ارزش سایر فعالیت های روستایی به وجود بیاید و اینگونه امنیت لازم در اشتغال روستایی فراهم آمد و تاب آوری روستایی شکل میگیرد.
باید به ظرفیت‌های محیط نیز برای تصمیم‌گیری در این حوزه توجه شود. از طرف دیگر بسیاری از اقامتگاههای بومگردی در کنار تمام فعالیت‌هایی که در احیای موسیقی و سنن منطقه مورد نظر خود انجام می‌دهدداما در برخی از موارد به ارائه خدماتی می‌پردازد که مربوط به روستایشان نیست و از جایی دیگر گرفته شده و این بیشتر به دلیل رقابت‌های غلطی است که در زمینه گردشگری روستایی به وجود آمده است. اقامتگاههای بومگردی سبب توسعه گردشگری لوکس در روستاها شده است. یکی دیگر از انتقاداتی که به اقامتگاههای بومگردی وارد شده، این است که اقامتگاههای بومگردی سبب توسعه گردشگری لوکس در محیط‌های روستایی شده است. بعضا گفته میشود که چون قیمت برخی از این اقامت‌گاه‌ها بالاست، هر کسی نمی‌تواند از خدمات آنها استفاده کند و این اتفاق نیز خود باعث آسیب‌هایی جدید خواهد شد. همانطور که اشاره شد، در این نوع سفر نیز رعایت اصول بوم گردی و توجه به آن اهمیت دارد. زمانی این گردشگری انجام میشود که ویژگی‌های زیر را دارا باشد:
1. سفر به روستا و مناطق روستایی
2. وجود ویژگی‌های طبیعی مثل فضای آزاد، تماس با طبیعت، وجود میراث فرهنگی، جوامع سنتی و آداب و رسوم خاص
3. مطابقت مقصد مورد نظر با مقیاس روستایی
4. وجود روش‌های ارگانیک رشد در مواد غذایی
5. توسعه زیرساخت‌ها در راستای حفظ شخصیت روستا و به منظور کمک کردن به آن باشد و این توسعه در نهایت منجر به پایداری در استفاده از منابع شود. مجموعه‌ای از فعالیت‌های گردشی و تفریحی نیز در این مدل یافت میشود که شامل این موارد است: گشت و گذار، فعالیت‌های فرهنگی، فعالیت‌های مرتبط با حفظ آب، توجه به سلامتی و انجام فعالیت‌های ورزشی.
به منظور توسعه پایدار روستایی می توان در کنار فعالیت های کشاورزی و دامپروری و ... در روستا فعالیت هایی نظیر گردشگری را نیز گسترش داد.گردشگری روستایی منبع با ارزش اشتغالزایی و ایجاد درآمد است و می تواند وسیله ی مهمی برای توسعه ی اجتماعی-اقتصادی جوامع روستایی باشد و به حمایت از محیط زیست و فرهنگ روستایی و تولید درآمد و جذب سرمایه و اشتغالزایی، جلوگیری از مهاجرت روستائیان، متنوع سازی اقتصاد بپردازد. گردشگری روستایی در اصل یکی از شاخه‌های فرعی صنعت گردشگری است که عده‌ای آن را بخشی از بازار گردشگری و عده‌ای دیگر سیاستی برای توسعه روستایی قلمداد می‌کنند. اکنون که روستاییان ما با مشکلاتی همچون بیکاری، بهره‌وری پایین کشاورزی، مهاجرت روزافزون به شهرها و حاشیه‌نشینی مواجه‌اند، توسعة گردشگری روستایی میتواند در جهت رفع این معضلات مؤثر باشد و چونان نوشدارویی باعث تجدید حیات روستاها شود. امروزه گردشگری روستایی به یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی در بسیاری از کشورهای جهان تبدیل شده است و دولت‌ها سیاست‌های مختلفی را به منظور توسعه‌ی گردشگری روستایی در مقیاس‌های گوناگون، از سطوح محلی تا سطح ملی به‌کار گرفته‌اند. در دهه‌های گذشته به ویژه از دهه‌ی 1990، به دلیل رکود بخش کشاورزی و مشکلات فراروی جوامع روستایی، همواره متخصصان و برنامه‌ریزان بر اهمیت توسعه‌ی گردشگری روستایی تأکید کرده‌اند. در این راستا کشور ایران با برخورداری از جاذبه‌های فراوان در مناطق روستایی میتواند از این پتانسیل عظیم در راستای بهبود وضع اقتصادی خود بهره برد. انواعی از گردشگری در این مناطق وجود دارد که شامل: گردشگری طبیعی، فرهنگی و اکوتوریست است از طرف دیگر برخی محققین گردشگری روستایی را شامل: گردشگری زمین، گردشگری کوچ، گردشگری سبز، گردشگری بومی، گردشگری مزرعه، گردشگری مذهبی، گردشگری درمانی و ... می دانند(آسایش و فلاح تبار). صنعت توریسم رو به رشد ترین و بزرگترین صنعت جهان است و در تمامی کشورها بعنوان ابزاری حیاتی برای رشد و توسعه فعالیت های اقتصادی مناطق مختلف و ( بویژه در بخش گردشگری روستایی ) می تواند به پیشرفت کسب و کارهای محلی به حفظ میراث بومی خود کمک کند. گردشگري روستايي تنها شامل گردشگري كشاورزي نمي‌شود، بلكه همه‌ي فعاليت‌هايي كه گردشگران در مناطق روستايي انجام مي‌دهند، را در بر مي‌گيرد. از اين رو مي‌توان گفت كه افراد به دلايل مختلف و با انگيزه‌هاي متفاوت از نواحي روستايي بازديد مي‌كنند و در بسياري از فعاليت‌هاي گردشگري نيز شركت خواهند كرد، به همين دليل نيز انواع خاصي از گردشگري در نواحي روستايي وجود دارد كه به شخص مسافر، ويژگي‌هاي مقصد و انگيزه‌ي سفر بستگي دارد. بنابراين مي‌توان با توجه به اهداف گردشگران، گردشگري روستايي را به هشت دسته به شرح زير تقسيم كرد:
← گردشگري طبيعي: كه بيشتر در تعامل با جاذبه‌هاي اكولوژيكي قرار دارد؛
← گردشگري فرهنگي: كه با فرهنگ، تاريخ و ميراث فرهنگي و باستاني مردم روستايي مرتبط است؛
← اكوتوريسم: نوعي گردشگري است كه علاوه بر تعامل با جاذبه‌هاي طبيعي(مانند رودخانه، درياچه فصلي و كوهستان‌ها و . . .) با زندگي و هنجارهاي اجتماعي مردم محلي كه خود نيز در تعامل با جاذبه‌هاي طبيعي است، در ارتباط مي‌باشد. هم‌چنين مي‌توان گفت اكوتوريسم نوعي گردشگري است كه در بسياري از نقاط دنيا«فرصت‌هاي بي‌نظيري را براي توسعه‌ي روستايي همه جانبه، گردشگري، مديريت منابع و مديريت مناطق حفاظت شده به وجود مي‌آورد.» به ويژه اين كه اين نوع گردشگري، مبتني بر طبيعت است(گردشگري در مناطق طبيعي و دست نخورده) كه به طور مؤثري حفاظت از محيط زيست را افزايش مي‌دهد و براي جوامع محلي و فرهنگ‌هاي مختلف سودمند بوده و تجربيات ارزنده‌ي آموزشي را به گردشگران ارائه مي‌دهد. در حقيقت اکوتوریسم گردشگري پايدار است كه در عين حال به محيط زيست روستايي وابستگي دارد. بنابراين اكوتوريسم بخشي از گردشگري روستايي است ولي اكوتورسيم، الزاماً گردشگري روستايي نيست.
← گردشگري دهكده: در اين نوع گردشگري، گردشگران در مساكن دهكده‌ها اقامت كرده و در فعاليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي دهكده مشاركت مي‌كنند.
← گردشگري مزرعه: اين نوع گردشگري با توجه به محيط شكل‌گيري آن متفاوت است و البته به عنوان گردشگری کشاورزی نيز شناخته مي‌شود. گردشگري مزرعه، شامل اقامت و گاهي اوقات مشاركت در فعاليت‌هاي كشاورزي در مزرعه بوده و در بين خانوارهاي كشاورز به عنوان مكمل و جايگزين فعاليت‌هاي اقتصادي رواج پيدا مي‌كند. به علاوه گردشگري مزرعه، ابزاري نيز براي حفاظت از چشم‌اندازهاي سنتي است. علاوه بر اين، گردشگري مزرعه يكي از زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري در كشاورزي است. درباره اثرات آن بر نيروي كار ديدگاه‌هاي متفاوتي ارائه شد، ولي نقش آن در اشتغال زنان در مزارع از راه ارائه‌ي خدمات پذيرايي مورد تأكيد است.
← گردشگري روستايي يا گردشگري محلی ـ روستایی: اين نوع گردشگري كه مي‌تواند شامل موارد بالا نيز باشد، شامل اردو زدن، اقامت در منازل اجاره‌اي، گشت و شكار در حيات وحشي، بازاريابي صنايع دستي، جشنواره‌هاي فرهنگي، ورزش‌هاي ماجراجويانه، راه‌پيمايي، بازديد از مكان‌هاي تاريخي، جشنواره‌های موسیقی و در واقع هر گونه فعاليت تفريحي در نواحي روستايي است.
← گردشگري سبز: اگرچه در بعضي از كشورها اصطلاح «گردشگري سبز» به گردشگري روستايي اطلاق مي‌شود(يعني گردشگري در مناطق سبز)، اما اغلب براي توصيف نوعي از گردشگري به كار مي‌رود، كه بيشتر طرفدار محیط زیست است. اين نوع گردشگري با نام‌هاي مختلف مانند«گردشگري مسئول»، «گردشگري انعطاف‌پذير»، «گردشگري سودمند» يا «گردشگري بديل» شناخته شده است، گردشگری سبز بهترين روش براي توسعه ارتباط همزيستي بين محيط زيست طبيعي و اجتماعي است. به عبارت ديگر، افزايش توجه به اثرات زيانباري كه برخي از انواع گردشگري در محیط زیست ايجاد مي‌كند سبب شكل‌گيري نوع خاصي از گردشگري به نام گردشگري سبز شده است. در مجموع برخي از محصولات گردشگري يا انواع متفاوت گردشگري، جزو گردشگري روستايي به حساب مي‌آيد. ولي با آن برابر نيستند. براي مثال گردشگري كشاورزي به هر نوع گردشگري كه به طور مستقيم با كشاورزي(مزرعه) مرتبط است اطلاق مي‌شود و شامل اقامت در مزارع، اتاق‌ها يا چادرزدن، بازديدهاي آموزشي، خوراك، فعاليت‌هاي تفريحي و فروش محصولات كشاورزي يا صنایع دستی است.